door Rita Gircour
In oktober 2023 zond de VPRO een opmerkelijke documentaire uit. Ida Does was de maakster van Alledaagse waardigheid en Philomena Essed het onderwerp. Met haar boek Alledaags racisme heeft Philomena pakweg 40 jaar geleden een heel leesbaar, en heel vernieuwend boek geschreven over hoe racisme in grote en kleine dingen doordringt in het dagelijkse leven. Het boek werd met ontzetting, haat en minachting ontvangen. En met opluchting, herkenning en respect. De groepen mag je er zelf bij bedenken.
Alledaags racisme werd in 1984 uitgegeven door uitgeverij Sara, de feministische uitgeverij, waar ons Vrouwenvertaalcollectief De Bron min of meer vertaler aan huis was. Ik leerde Philomena dan ook kennen bij de presentatie van Noem mij vrouw, De Bron’s vertaling van de indringende bestseller Call me woman, (1985) van de Zuid-Afrikaanse Ellen Kuzwayo.
Philomena wilde haar boek graag in het Engels hebben, maar ze had een zeer drukke baan aan de universiteit. Vraag was of ik het kon vertalen als Everyday Racism. En zo ontstond een van de leukste samenwerkingsprojecten uit mijn loopbaan.
In totaal hebben wij drie boeken samen gedaan. Haar Nederlandse boeken vertaalde ik naar het Engels, en omgekeerd. Understanding everyday racism (1991) werd Inzicht in alledaags racisme. En Diversiteit: vrouwen, kleur en cultuur (1994) werd Diversity, Gender, Colour and Culture (1996). [i]
Wat was er zo leuk aan onze samenwerking? Philomena heeft een geweldig gevoel voor humor en een enorm relativeringsvermogen. Hoog intelligent, uiterst nauwkeurig, en een vernieuwende, internationaal georiënteerde wetenschapper. Mijn vertaling werd dan ook op woordniveau becommentarieerd. Ik bekeek haar commentaar vervolgens op de millimeter. Dan kwamen we bij elkaar om te sparren. Met plagen, lachen en argumenten uitwisselen, met thee, lunch, en een wijntje. Ik vond dat zij tevreden moest zijn want het was haar boek, en zij vond dat ik tevreden moest zijn want het was mijn vertaling. Met dat soort respect over en weer, geen concessies doen maar argumenten voor en tegen leveren en overtuigen. Dat was een geweldige manier van werken.
[i] Overigens heeft Van Gennep Alledaags racisme en Racismekennis (voorheen Inzicht), heruitgegeven (2018 en 2020). De enige verandering in de heruitgave is het doorvoeren van het in de jaren 80 nog niet in het Nederlands bestaande woord gender.
